حمام های قدیمی ایران

در این مقاله قصد داریم تعریفی جامع در مورد گرمابه های (حمام) ایرانی را خدمت شما همراهان عزیز ارائه دهیم.

تاریخچه و جذابیت های گرمابه

پاکیزگی جسم ،یکی از مناسکی است که فرزندان سرزمین پارس به آن معتقد بودند و از زمان های قدیم آن را بکار می گرفتند،به همین منظور ،اولین گرمابه های سنتی و همگانی در سرزمین پارس شکل گرفت.در حال حاضر حمام جزء لاینفک یک ساختمان بشمار می رود و در گذشته ها هم هر شهری که دارای گرمابه بود از اهمیت بالایی برای سکونت برخوردار بود.

بعضی از حمام ها ،مانند حمام سلطان امیر احمد کاشان ، در اوج شکوفایی و عظمت کاشان ساخته و بنا شد.جذابیت های گرمابه های ایران به قدری قابل توجه و زیاد بود که ،اروپائیان را تشویق و راقب کرد تا در ساخت حمام از گرمابه های ایران الگو برداری کنند.

حمام سازی در دوره های مختلف تاریخ ایران

حمام های خصوصی در دوره های مختلف رواج یافته و در زمان هر امپراتوری ، سعی می کردند بناهای عمومی اعم از حمام های عمومی بنا کرده تا هم رفاه و آسایش عمومی مردم را افزایش داده و هم باعث افزایش محبوبیت خود شوند.

یکی از قدیمی ترین حمام ها به دوران هخامنشیان بر میگردد.در این دوران،حمام های خصوصی برای اشراف زادگان ساخته شد و در کنار این حمام ها ، چند حمام عمومی برای مردم نیز ساخته و بنا شد.

دوران اوج ساخت حمام های عمومی در ایران

در دوره ایلخانی ، به شدت ساخت حمام ها و بناهای عام المنفعه رواج گرفت. در شهر های بزرگ آن زمان که عبارتند از: تبریز،مراغه ،اردبیل،اصفهان و سلطانیه و حتی کیش،حمام های زیادی در ایران ساخته شد،همچنین در دوران صفویه نیز اوج شکوفایی ،حمام سازی در ایران بود.

از حمام های زیبای ایران می توان به ،گرمابه گلشن در لاهیجان ،حمام خان در شهر یزد،حمام شاه و حمام پرهان در شهر اصفهان ،حمام گنجعلی خان در شهر کرمان ، اشاره کرد.همچنین اوج ذوق و نبوغ و هنر معماران ایرانی به شمار می روند.

حمام سازی جدید در ایران

در دوره پهلوی ، در اثر مدرن سازی شهر ها و معماری ایران ،سبک زندگی و شکل خانه ها و ساختمان ها و نماها شکل تازه ایی به خود گرفت.همچنین با پیدایش لوله ها که در آن زمان ، فلزی بودند ،نمای حمام ها را به کلی تغییر داد.

کم کم در هر خانه ای یک حمام بوجود آمد و حمام های عمومی کم رنگ تر شد و حمام های خانگی جای آن ها را گرفت.همچنین تکنولوژی جدید لوله کشی به وجود آمد که هر خانه را مجهز به حمام نمود.

بررسی فضاهای مختلف حمام های قدیمی

حمام های قدیمی عمومی از نظر هندسی قائده خاصی داشتند و نظم و قرینه بودن و مرکز گرایی در معماری ظاهری حمام ها رعایت می شد.قسمت های مختلف گرمابه ها عبارتند از:

• خزینه 
• سربینه
• بینه
• گرمخانه

فضاهای گوناگون فوق به گونه ای بود که حمام ها را از لحاظ حرارت و دما تقسیم بندی می کرد و مزاج های آن ها مشخص بود که عبارتند از سرد ،گرم و معتدل فضاهای فوق برای اعتدال بخشیدن به مزاج افراد طراحی می شد.

همچنین همه فضاها توسط ، راهروها و هشتی ها از هم تفکیک می شدند تا دما و رطوبت هر فضا روی دیگری تاثیر نداشته و مزاج آن فضا را تغییر ندهد.

سردخانه یا بینه

سردخانه ها جزء خانه های اول بودند که در آنجا معمولاً رخت کن یا بینه قرار داشت . هوای این بینه ها کاملاً سرد و خشک بود و برای مزاج سودا مفید می باشد.در این سردخانه ها و یا بینه ها سکوهایی وجود داشت که روی سکوها ، فرش پهن می کردند تا مردم بعد از تعویض لباس هایشان کمی در آن جا استراحت کنند.

فضاهای بینه ها را با سنگ یا کاشی تزئین می کردند و سقف آن ها گنبدی شکل بود.

میان درها

خانه دوم حمام ها ،میان درها بودند که مزاجی سرد و تر داشتند و مزاج بلغم انسان را اعتدال می بخشیدند.مسیر این میان درها ،پر پیچ و خم بود و پوشیده از هشتی های کوچک بود تا افراد برای گذر از آن ها زمان گذاشته و با تاخیر از گرمخانه به درون بینه ها وارد شوند.

همچنین بعنوان عایق گرمخانه ها بحساب می آمدند تا دمای گرمخانه ها به سرعت کاهش پیدا نکند.

گرمخانه ها

گرمخانه ها خانه سوم ،حمام ها بشمار می رفتند و مزاج آن ها گرم و تر بود.شستوشو و استحمام در این قسمت گرمابه ها انجام می شد.نمای هندسی آن ها معمولاً به شکل چند ضلعی ها بود و دیواره های آن ها ضخامت داشت تا عایق مناسبی باشند.

کف گرمخانه ها را با پوشش قیر و ملات ساروج می پوشاندند تا هم عایق رطوبت باشد و هم حرارت را حفظ کند.سقف های گرمخانه ها بلند تر از قسمت های دیگر گرمابه ها بود و در طاق آن یک جام خانه بزرگ بنا می کردند تا روشنایی گرمخانه را تامین کند.

خزینه

خزینه ها را در گرمخانه ها قرار می دادند.خزینه ها را از صفحه فلز با ضخامت مناسب تهیه می کردند تا حد فاصله بین آب و آتش زیر خزینه ها باشند، در این صورت همیشه آب گرم و سرد در حمام ها موجود بود.

افراد زیادی در گرمابه ها و حمام ها مشغول فعالیت بودند که عبارتند از:

• دلاک
• تونتاب
• مشتمالچی
• پادو
• حمامی

دلاک

دلاک ها وظیفه کیسه کشیدن و شستوشوی افراد را در حمام ها داشتند.

تونتاب

این افراد وظیفه داشتند که حمام را تمیز کرده و آب را گرم کنند و نگهداری کلی حمام بر عهده این افراد بود.

مشتمالچی

همانطور که از اسم آن پیداست این افراد وظیفه مشت مال دادن را بر عهده داشتند.همچنین وقتی در سربینه او را صدا می زدند ، با صدای بلند می گفتند «خوش»

پادو

این افراد وظیفه داشتند تا وقتی شخصی وارد حمام می شد،کفش او را جفت کرده و در جای مناسب قرار دهند و همچنین با پهن کردن یک لنگ خشک روی سکو ،مکان افراد را مهیا می کردند.همچنین بعد از لخت شدن فرد تازه وارد یک عدد لنگ تمیز به او می دادند.

حمامی

این افراد یا مالک آن حمام بودند یا مسئولیت آن حمام را بر عهده داشتند.در حمام های شخصی اکثراً مالک بودند و حمامی عمومی بود توسط یک فرد دیگر مدیریت می شد.

در حمام های قدیم وسایل شستوشوی بسیاری وجود داشت که به آن ها اشاره می کنیم:

کیسه – لیف-تاس-شانه – طشت – صابون – لگن – سفید آب (روشوی) – آینه – کتیرا – جام حنا – جام وسمه – مورد – لنگ – حنا – چراغ پیه سوز – سنگ پا – گل سرشور – بقچه

سخن آخر: استحمام و شستوشو هم یه مناسک بود و آداب و رسوم خاصی داشت که توسط افراد رعایت می شد.